Uygur devleti ve Uygurlar(745-840)

Uygurların ikinci kağanı Moyençur, Karabalgasun(Ordu balık) şehrini kurarak başkent yapmıştır.Karabalgasun şehrinin kurulması ile Uygurların yerleşik hayata geçme süreçleri başlamıştır.

Uygur devletinin kurulmasından kısa süre sonra(751) Çinlilerle Müslümanlar arasında “Talas” savaşı yaşandı.Bu savaşı Karluk Türklerinin desteği sayesinde.Müslümanlar kazandı.Çin bu yenilgiden sonra Orta Asya’ya egemen olma politikasını terk etti.Uygurlar diğer Türk devletleri gibi Çin tehdidi ile karşılaşmadı.Uygurlar Çin devleti ile yakın ekonomik ve kültürel ilişkiler kurdular.Çin tehdidinin azalması Uygurların yerleşik hayata geçmesini kolaylaştırdı.Göktürk hükümdarı Bilge kağan yerleşik hayata geçmeyi teklif etmiş yardımcısı Tonyukuk Çin tehdidini gerekçe göstererek bu teklife karşı çıkmıştı.Tonyukuk Türklerin Çinlilere göre sayıca az olduklarını,yerleşik hayatın Türklerin savaşçılığını azaltacağını,bu durumdan yararlanacak Çin ordularının Türkleri kuşatıp esir edeceklerini açıklamıştı.Bu açıklamadan da anlaşılacağı gibi Çin tehdidi Türklerin yerleşik hayata geçmelerini geciktirmiştir.Çinin Orta Asya’dan çekilmesi, Uygurların Tarım havzasını ele geçirip yerleşik hayata geçmelerini kolaylaştırmıştır.

Uygurların en başarılı hükümdarları Böğü Kağan’dır.Böğü Kağan Çin’de nüfuz kazanabilmek için Tibetlilere karşı Çini destekledi.Böğü Kağan Çin seferi dönüşünde Mani dininin rahipleri ile tanıştı.Bu dini tanıyarak benimsedi.Daha sonrada bir tapınak yaptırarak Uygur halkına benimsetti.Mani dini; Hırıstıyanlık,Zerdüşlük ve Budizm dinlerinin karışımı ile ortaya çıkmıştır.Mani dini canlı öldürmeyi ve et yemeyi yasaklıyordu.İnsanların bitkisel gıdalarla beslenmesini istiyordu.Uygurlar Mani dinini kendi sosyal yapılarına uydurarak benimsedi.Mani kitaplarını Uygur diline çevirdiler.Mani dininin benimsenmesi Uygurların yerleşik hayata geçmesini hızlandırdı.Savaşçılık özelliklerini zayıflattı.Uygurların tapınak yapmalarında ,Resim ve Heykel sanatlarında gelişme göstermelerinde Mani dininin önemli etkisi olmuştur.

Böğü Kağandan sonra iş başına gelen Uygur kağanları başarılı olamadılar.İç karışıklıklar başladı.839 tarihinde görülen kuraklık ve sert kış Uygurları ekonomik alanda zayıflattı.Bu durumdan yararlanan Kırgızlar 840 tarihinde ani bir saldırı ile Uygur devletini yıktılar.Kırgızlar Uygurları Ötügen’den uzaklaştırdı.Uygurlar güneye doğru göç ederek, Çinin kuzeyindeki Kansu ve Doğu Türkistan bölgelerine yerleştiler.Bir süre sonrada Kansu(Sarı Uygur) ve Turfan(D.Türkistan) Uygur devletlerini kurdular.

Kansu(Sarı) Uygur Devleti:

Kırgız katliamından kaçan Uygurların bir kolu Çin’deki Kan su bölgesine yerleşti.Kan su İpek yolu üzerinde bulunuyordu.Uygurlar bu bölgede tamamen yerleşik hayata geçtiler.Çin devleti ile yakın ticari ve kültürel ilişkiler kurdular.Çin’le kurulan iletişimin sonucu olarak Budizm’i benimsediler.Uygarlıkta ilerlediler.Siyasal ve askeri alanda önemli bir rolleri olmadı.Kan su Uygurlarına Moğol İmparatoru Cengiz son verdi(1226).Sarı Uygurlar bugünde Çin sınırlarında yaşarlar.

Doğu Türkistan Uygur Devleti(Turfan Uygurları):

Kırgız katliamından kaçan Uygurların bir kolu da zengin ticaret merkezlerinin bulunduğu doğu Türkistan bölgesine yerleşti.Burada Turfan,Hami,Kuça,Karaşar gibi önemli şehirler vardı.911 tarihinde tam bağımsızlıklarını kazandılar.Doğu Türkistan toprakları tarıma elverişliydi.İpek yolu buradan geçiyordu.Uygurlar bu coğrafi konum sayesinde ekonomik alanda zenginleştiler.Ticaret yolları üzerinde bulunmaları;Çin, Hind ve ön Asya uygarlıkları ile iletişim kurmalarına sebep oldu.Bu durum uygarlıkta ilerlemelerine sebep oldu.Turfan Uygurları da Budizm’i benimsedi.Turfan Uygur devletine 1209 tarihinde Moğol İmparatoru Cengiz son verdi.Bu olayla Uygurların siyasal hayatları bitmiştir.Ancak Kültürel rolleri devam etmiştir.Uygurlar günümüze kadar varlığını sürdüren bir Türk boyudur.Günümüzde Çin sınırları içinde “Şensi” adlı Eyalette yaşarlar.Merkezleri Urumçi’dir.

Uygurların Önemli Rolleri:

*Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.

*Gök tanrı dini dışında,Mani ve Budizm dinlerini de benimsemişlerdir.

*18 Harfli yeni bir Alfabe kullanmışlardır(Uygur Alfabesi).

*Uygurlar yerleşik medeniyetin bütün unsurlarını geliştirmişlerdir.İslamiyet’ten önce Anavatanda kurulan devletler içerisinde, uygarlıkta en ileri seviyeye çıkan Türk devleti olmuşlardır.

*Uygurlar Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.Moğol İmparatoru Cengiz devlet teşkilatını Uygur Türklerine kurdurmuştu.Resmi dil olarak da Uygurca’yı benimsemişti.Moğollar Uygur Alfabesini kullanmışlardı.Bu olay Moğolların Türkleşmesinde ve Türk kültürünün yayılmasında etkili oldu.Uygurlar her alanda Moğollara yol gösterici oldular.

*Uygurlar 13.yy sonlarında İslamiyet’i benimsediler.İslamiyet’i Çin’de yaydılar.

*Bazı tarihçilere göre, dünyada Matbaayı İlk Kullananlar Uygurlardır.

NOT:Uygurları diğer Türk devletlerinden ayıran en önemli özellik yerleşik hayata geçmiş olmalarıdır.

Diğer Türk Devletleri Ve Toplulukları:

Kırgızlar:

Kırgızların ilk yurtları Baykal gölünün batısında,İrtiş ve Yenisey ırmakları arasındaki topraklardır.Kırgızlar Türklerin tarihi en eski boylarından birisidir.Kırgızlar uzun süre Hun,Göktürk ve Uygur devletlerine bağlı olarak yaşadılar.840 tarihinde Uygur devletine son vererek bağımsızlıklarını kazandılar.Türklerin kutlu yurt adını verdikleri Ötügene hakim oldular.Ancak Kırgız devleti uzun ömürlü olmadı.Kitanlar Kırgızları yenerek eski yurtlarına göç etmek zorunda bıraktılar.Bu olaydan sonra Kırgızların tarihi Moğol toplulukları ile mücadele içinde geçti.Kırgızlar Moğolların baskısı ile batıya doğru göç ederek Tanrı dağları çevresindeki yurtlarına gelip yerleştiler(13.yy).Kırgızlar, 1207 tarihinde Cengiz İmparatorluğuna katılarak siyasi etkinliklerini kaybettiler. Kırgızistan toprakları XIX.Yüzyılın ilk yarısında, Rusya tarafından işgal edildi.Kırgız hanlıkları ortadan kalktı.Rusya Kırgız topraklarına Rus göçmenleri getirip yerleştirdi.Kırgızlar Rus esaretinden kurtulmak için, 1916 tarihinde “Milli İsyan”denilen bağımsızlık hareketini başlattılar.Ancak isyan Ruslar tarafından bastırıldı.Kırgız nüfusunun %30’u öldürüldü.Kırgızların bir kısmıda komşu ülkelere göç etmek zorunda kaldı.Kırgızlar Sovyet Rusya’nın 1991 tarihinde dağılması üzerine bağımsızlıklarını ilan ettiler.Başkenti Bişkek olan Kırgızistan Cumhuriyetini kurdular.

NOT:Manas destanı Kırgızlardan kalmadır.Bu destan, Kırgız-Moğol mücadelesinden doğmuştur.Dünyanın en uzun destanıdır.

Akhunlar(350-557):

Hunların bir kolu Maveraünnehir ve Afganistan sahasına inerek Akhunn devletini kurmuşlardır.Bu devlete yönetici hanedanın adından dolayı Eftalitlerde denir.Akhunların siyasal hayatları Sasanilerle mücadele içinde geçmiştir.Bu mücadelenin ana sebebi her iki devletinde İpek yoluna hakim olmak istemesidir.Akhunların en başarılı hükümdarı Kün Han’dır.Akhunlar Sasani ülkesinde çıkan Mazdek isyanının bastırılması için bu devlete askeri yardım yapmışlardır.İsyanı Akhun ordusu bastırmıştır.Bu olaydan sonra Sasaniler üzerinde Akhun nüfuzu artmıştır.

İpek yolunu ele geçirmek isteyen Göktürkler ve Sasaniler Akhunlara karşı ittifak yaptılar.Bu olay sonucunda Akhun devleti yıkıldı.Akhun topraklarını Göktürkler ve Sasaniler paylaştılar.

NOT:Akhunları tarım havzası,Maveraünnehir,Afganistan ve Kuzey Hindistan topraklarında Türk kültür ve uygarlığını yaymışlarıdır.İleride bu topraklarda kurulacak Türk devletlerinin temellerini oluşturmuşlardır.

Türgişler(630-766):

Türgişlerin yurtları Talas ve Çu ırmakları ile Isık Göl dolaylarıdır.Türgişler batı Göktürklerine bağlı on boydan birisidir(On Oklar).Batı Göktürk devleti yıkılınca batı Türkistan’da hakimiyet kurdular.Batı Türkistan da yaşayan Türk boylarını tek çatı altında birleştirdiler.

Türgişler Ceyhun’u geçen İslam ordularını Türkistan’da karşılayan ilk Türk devletidir. Türgişlerin siyasal hayatları İslam orduları ile savaş içerisinde geçmiştir.Türgiş Hakanı Sulu Kağan Emevi İslam ordularını Maveraünnehirden çıkarmıştır.Sulu Türgişlerin en başarılı hükümdarıdır.Türgişler Türkistan’ın İslam orduları tarafından istila edilmesini önlemişlerdir.Türgişlerin önemli tarihi rollerinden biriside batı Türkistan’da tam yerleşik hayatı başlatmalarıdır.Türgişlerin siyasal varlığına Karluklar son verdiler.

Karluklar:

Karluklar kara İrtiş Irmağı boylarında yaşayan,Göktürklere bağlı bir boydu.Karluklar 2.Göktürk devletine karşı,Uygur ve Basmil boyları ile birlikte İsyan ettiler.Göktürklerin yıkılışında etkili oldular.Göktürklerin yıkılmasından sonra müttefikleri Uygurlarla anlaşmazlığa düştüler.Karluklar Uygurlara yenildiler ve batıya doğru göç etmek zorunda kaldılar.Batı Türkistan da yeni bir yurt tuttular.Talas savaşında Müslümanların yanında yer alarak Çinlilerin yenilmesini sağladılar(751).Talas savaşından sonra İslamiyet’i benimseyen ilk Türk boyu oldular.Türklerin Müslüman olmasında öncülük yaptılar.Karluklar 766 tarihinde Türgiş devletine sonverdiler.840 tarihinde kurulan Karahanlı devletinin temel halk kitlesini oluşturdular.Karluklar; B.Selçuklu sultanı Sancarla Karahıtaylar arasında yaşanan Katvan Savaşında,Karahıtayların safında yeraldılar.Bu savaşı selçuklular kaybettiler.Karluklar 13.Yüzyılda Moğolların hakimiyeti altına girdi.Bu olaydan sonra etkinliklerini kaybettiler. Günümüzde Tacikistan’da Karluk adlı küçük bir gurup yaşamaktadır.

Sibirler(Sabarlar-Sabirler):

Sibirler Avar devletinin Orta Asya’da hakimiyet kurduğu dönemde,ısık Göl dolaylarında yaşıyordu.Bu Türk boyu 5.yüzyılda Avarların baskısı ile Kuzey Kafkasya’ya göç ederek,İdil ve Yayık nehirleri arasındaki topraklara yerleştiler.Sabirler hükümdarları “Balak” idaresinde, Bizans ve Sasani devletlerine karşı önemli başarılar elde ettiler.Bir süre sonra Bizans’a karşı Sasanilerle ittifak yaptılar.Kafkasya üzerinden Anadolu’ya girdiler(516). Sabirler Hunlardan sonra Anadolu’ya akın yapan ikinci Türk kavimi olarak tarihe geçtiler.Bizans ve Avar saldırıları sonunda dağıldılar.Daha sonra Hazarlara katılarak, Hazar devletinin kuruluşunda etkili oldular.Sabir devletinde, cesareti ve güzelliği ile ünlü olan Boğarık adlı bir kadın hükümdarda görev yapmıştır.

Sibirya adı Sabirler’den kalmadır.Sibirler kuzey Kafkasya’nın Türkleşmesinde etkili oldular.Bizans kaynaklarında Sibirlerin, üstün silahlara sahip oldukları anlatılır.