Doğu Türkistan’da bir Osmanlı emiri: Yakup Bey

Doğu Türkistan’da bir Osmanlı emiri: Yakup Bey

Yakup Bey, pek bilmediğimiz bir tarihi figür. Ona ilk olarak Çin tarihi hakkında bir yazıda rastladım, tabii bir “baş belası” olarak. Bu rastlaşmadan sonra biraz araştırma yaptığımda gördüm ki Yakup Bey Doğu Türkistan’da devlet kuran bir lider imiş. Çinlilere göre bir “baş belası” olması da buradan kaynaklanıyor.

Bazı kesimlere göre Yakup Bey maceracı bir baş belası olsa da, asıl itibarıyla İslam sancağını Çin, Rusya, ve İngiliz yönetimindeki Hindistan devletlerinin ortasında dalgalandırmış bir mücahid.

Yakup Bey Doğu Türkistan’da 1867 yılında, sayıları hiç de az olmayan Müslüman nüfusun özlemini çektiği İslami bir devleti kurmuş: Kaşgar Hanlığı. Bu devletin hayrete şayan seyrini aktarmadan önce Yakup Bey’i bir nebze tanıtması için biraz ansiklopedik bilgi verelim.

Bölge halkının sevgisini kazanmıştı

Özbek asıllı olan Yakup Bey, 1820’lerin başlarında, Taşkent şehrine yakın Pişkent’te doğdu. Yakup Bey daha gençliğinden itibaren Hokand Hanlığı’nda çeşitli devlet kademelerinde bulundu. 1853’te Ruslara karşı Akmescid’i savundu. Her ne kadar başarılı bir savunma yürüttüyse de Ruslar şehri el geçirdi, ancak hizmetleri göz doldurdu.

Yakup Bey daha sonra, Çinlilerin Kaşgar’ı kuşatması üzerine, bin kişilik bir ordunun kumandanı olarak Kaşgar’a gönderildi. Buradaki başarılı savunmasından ötürü bölge halkının sevgisini kazanıp yöneticilerin dikkatini çekti.

Yakup Bey zaman içerisinde, gerek geldiği makamlar, gerekse halktan aldığı destek sayesinde kazandığı güç ile 1867’de Kaşgar, Hoten ve Yarkent’i ele geçirip Kaşgar Hanlığı’nı kurdu. Bundan sonra Yakup Bey’in ilgi çekici atılımları gerçekleşmeye başladı.

Hindistan, Rusya ve Çin arasında bir tampon bölge

Bir ateş çemberinin ortasında devlet kuran Yakup Bey’in esas düşmanı Çinlilerdi. O dönemde Çin’in kuzeybatısındaki Müslümanlar ayaklanmış ve şiddetli müdahalelere maruz kalmaktaydı. Kaşgar Hanlığı, Çin’deki Müslümanlar için bir umut, Çin için ise bir tehdit teşkil etti. Çin’e karşı avantajlı bir konum elde etmek adına Yakup Bey diplomatik ilişkiler gelişmeye başladı.

1872’de yeğenini Osmanlı İmparatorluğuna, Sultan Abdülaziz’e göndererek Kaşgar Hanlığı’nın Osmanlıya tâbiliğini beyan ettirdi. Kaşgar Hanlığı artık Osmanlı’nın Çin sınırındaki bir toprağı hükmündeydi. Yakup Bey’in yeğeni vatanına yanında Osmanlı’dan aldığı mühimmatın yanı sıra Osmanlı subayları olduğu halde geri dönmüştü. Bu geri dönüş Kaşgar’da büyük bir coşkuyla kutlanmış, gönderlere Osmanlı Devletinin bayrakları çekilmişti. Ayrıca Kaşgar’da Sultan Abdülaziz adına hutbe okutulup adına para da basıldı. Yakup Bey artık bir “Osmanlı Emiri”ydi.

Kaşgar Hanlığı, İngiltere yönetimindeki Hindistan, Rusya ve Çin arasında bir tampon bölge konumundaydı. Birbiriyle çekişmeli olan bu üç devletin Kaşgar Hanlığı üzerinde bulunan ayrı ayrı çıkarlarını çok iyi kullanan Yakup Bey, 1872’de Rusya ile bir ticaret antlaşması imzaladı. Böylelikle Rus-Çin çekişmesinde kendine bir yer tutmuş ve bir süreliğine dahi olsa Çin işgaline karşı kendini sağlama almıştı. Kaşgar Hanlığı daha sonra 1874’te İngiltere ile bir antlaşma imzalayarak Londra’da sefaret açtı ve İngiltere tarafından da tanınmış oldu.

1876’da II. Abdülhamit’in tahta çıkması ile Yakup Bey yeğenini yeniden Osmanlı ülkesine göndererek hem biatını takdim etti hem de yardım taleplerini iletti.

Yakup Bey bu derece büyük ilerlemeler kat ederken artık çıkar çarkı başka yöne doğru dönmeye başlamıştı. Çin, içerisinde yıllardır süren isyanları bastırdıktan sonra kuzeybatıdaki Müslüman devlete karşı güç toparlamaya başladı. Bunu gören Yakup Bey Çin’e karşı cihad çağrısında bulundu ve Çin’de zaten isyan halinde olan Müslümanların da desteğiyle Çin’le bir savaşa girildi. Ancak maalesef ne Rusya’dan ne de İngiltere’den gözle görülür bir destek göremedi ve mağlup oldu.

Yakup Bey savaş sürerken nedeni bilinmez şekilde vefat etti. Kimilerine göre dış güçlerin zehirlemesiyle, kimilerine göre de bir hastalık sonucunda vefat eden Yakup Bey’den sonra Kaşgar Hanlığı yıkılışa sürüklendi. Bir yandan Çin akınları bir yandan devam edegelen taht kavgalarıyla Kaşgar Hanlığı kısa sürede yıkıldı ve şeriatın hakim olduğu bir İslam devletinin sonu geldi.

Doğu Türkistan bölgesinde modern yapıya sahip olduğu varsayılabilecek bir devletin banisi Yakup Bey sade yaşantısı, güçlü iradesi ile tam da bir Müslümanda bulunması gereken özellikleri haizdi. Ancak, yaşadığı coğrafya ile sosyal hayatın çetinliği hem kendisinin hem de devletinin uzun ömürlü olmasına imkan vermedi.

Yakup Bey’in günümüze kalan birkaç paragraflık hayatı başlı başına bir monografi olabilecek zenginlikte. Umarım bir gün bir kitapçıda karşımıza Yakup Bey’in hayatı hakkında dört başı mamur nitelikte bir biyografi çalışması çıkar.

 

M. Murtaza Özeren

http://www.dunyabizim.com/Manset/21706/dogu-turkistanda-bir-osmanli-emiri-yakup-bey.html